Een jonge vrouw heeft haar leven zo ingericht dat ze vrijwel al haar vrije tijd doorbrengt met het verzorgen van haar ouders die ook niet anders van haar verwachten. Zij motiveert dit met de al jong aangeleerde les: zij hebben mij het leven gegeven, ik moet nu ook iets terug doen. Als gevolg daarvan verliest ze echter wel de mogelijkheid een eigen leven op te bouwen. Door moeder van haar ouders te worden, kan ze niet anders doen dan kind blijven.
Verticale loyaliteit
In mantelzorg speelt niet zelden deze vorm (of eigenlijk vervorming) van wat in het systemisch werken verticale loyaliteit wordt genoemd. Ouders gaan dan uit van het idee: wij hebben jou het leven geschonken en alles voor jou gedaan, nu is het jouw beurt. Bij kinderen kan, ook in de volwassenheid, deze eis op terugbetaling van datgene wat onbetaalbaar is heftige gevoelens van schuld oproepen.
Verticale loyaliteit kan zich ook doortrekken in een overdreven horizontale loyaliteit qua zorg voor partners, vrienden en collega’s. Hiervan zijn we ons over het algemeen absoluut niet bewust, maar de invloed is onmiskenbaar en vaak voor naaste betrokkenen heel goed waarneembaar. En wanneer de balans van geven en nemen te veel doorslaat naar een van de betrokkenen, ontstaan er vroeg of laat loyaliteitsconflicten en zal een van de betrokkenen de relatie ter discussie stellen.
Binding
Hetgeen hier beschreven staat heeft allemaal te maken met binding. Binding komt voort uit de diepmenselijke behoefte aan fysieke en emotionele verbondenheid; uit het grote verlangen erbij te horen. We kunnen niet anders dan dit toelaten, als mens hebben we daarin geen keus. Het heeft ook niet te maken met moraliteit, met een besef van goed en kwaad. Hoe mensen erover denken, of ze binding eerlijk of oneerlijk vinden, maakt het nog niet ongedaan. De binding ís er, hoort bij het leven en is de basis van onze drang naar nabijheid. In de ouder-kind relatie is binding een gegeven. In het natuurlijke proces van opgroeien zou de binding natuurlijkerwijs omgezet worden in een gezonde verbinding. Maar soms loopt het leven anders en blijven kinderen, ook in hun volwassen leven, al dan niet onbewust in binding met hun ouders.
Systemisch gezien heeft deze binding gevolgen:
• vereffenen en de verantwoordelijkheid overnemen
• volgen in ziekte, ongeluk of sterven
In systemisch werk hebben we het dan over magische liefde. Het is de liefde waarbij een kind een taak van een ander op zich neemt die ver boven zijn maat ligt. Het kind wil als het ware het lot van de ouder overnemen. Hij weet niet dat dit een onmogelijke taak is. Hij zegt innerlijk: ik doe het voor jou.
Mantelzorgondersteuning en systemisch werk
Wanneer je werkt met mantelzorgers in welzijn, sociaal of maatschappelijk werk, is het van belang om weet te hebben van de grote invloed van ervaringen en ouderlijke boodschappen uit de jeugdjaren. Kennis van systemisch werk is belangrijk om adequaat met elementen als loyaliteit, verantwoordelijkheid, keuzevrijheid en balans van geven en nemen om te kunnen gaan. Elementen die o zo belangrijk zijn in iemands rol van mantelzorger.
Verwant hieraan is wat Nagy, de grote inspirator van het systemisch werk, MEERZIJDIGE PARTIJDIGHEID noemt. Wat betekent dit? Hiermee wordt aangegeven dat professionals er verstandig aan doen alle betrokkenen, aanwezig of afwezig, in te sluiten. Dus geen bondje te sluiten met de cliënt of met een van de anderen. Tevens is het belangrijk voor hulpverleners om heel zorgvuldig te zijn met wat men zegt over bijvoorbeeld de ouders, of broers/zussen, familie en partner.
Voorbeeld opstelling
“Jij bent de grote en ik ben de kleine.” De cliënt kijkt de representante voor haar moeder diep in de ogen en aarzelt. Het duurt even voordat zij deze woorden van de begeleider kan herhalen. Haar fysiek verraadt de tegenzin om de woorden uit te spreken, zie haar gebalde vuisten en gespannen kaakspieren. “Jij bent de grote en ik ben de kleine” zegt ze dan zachtjes. Daarna ontspant ze zichtbaar. Ook de representante voor haar moeder vindt rust in het aankijken van haar dochter en zegt dan: “En zo is het.”
In dit voorbeeld van een opstelling komt een aantal systemische uitgangspunten aan de orde:
- • Loyaliteit
- • Ordening
- • Plekbesef
De dochter maakt zich groter dan haar moeder. Zij zegt als het ware: het gaat niet goed met jou en ik ga dit in orde maken. Dit is voor haar geen keuze uit vrije wil, maar hij doet dit uit liefde voor haar ouders en daarvoor is geen prijs te hoog. In de beweging boven haar moeder te gaan staan verliest de dochter haar plek, zij ontkent de verticale ordening.
Balans van geven en nemen
Elk systeem (binnen families, binnen organisaties etc.) heeft behoefte aan gelijkwaardigheid: de balans van geven en nemen moet in evenwicht zijn. Leden van een systeem krijgen door te geven recht op iets en raken door te nemen in de schuld. Deze balans is dus een vloeiende beweging tussen recht op iets hebben en tot iets verplicht te zijn. Het evenwicht wordt verstoord als een lid van het systeem:
-weigert iets van een ander lid aan te nemen om zo buiten de schuld te blijven
-heel veel geeft om daardoor zelf onschuldig te blijven.
De weigering om van een ander lid iets aan te nemen, heeft als doel onschuldig te blijven. Diegene sluit zich af voor zijn behoefte maar dit maakt hem ook gevoelig voor depressies. Iemand die geeft en niet neemt, zet de ander – die daardoor voortdurend in de schuld staat – aan tot het verbreken van de relatie. Het patroon van wel geven en niet ontvangen wordt ook wel het HELPERSSYNDROOM genoemd. Wie alleen wil geven en niet wil ontvangen, stelt zich eigenlijk superieur op tegen over de ander.
Contextuele benadering van mantelzorg
Voor mantelzorgondersteuners kan een contextuele benadering van een casus of problematiek heel verhelderend werken. Hierbij worden ook de ander leden van het systeem betrokken in de begeleiding. Als dat mogelijk is in persoonlijke aanwezigheid en anders door hun symbolisch een plek te geven. Daarbij wordt het intergenerationele perspectief ingesloten: ook voorouders hebben hun betekenis, en wat zij hebben doorgegeven kan van belang zijn voor de begeleiding in het hier en nu.
Wie actief is in mantelzorgondersteuning en zich meer wil verdiepen in systemisch werk gerelateerd aan mantelzorgproblematiek, kan hiervoor terecht bij Mantelzorg met Beleid. Een paar keer per jaar wordt omtrent dit thema een workshop georganiseerd. Wil je daar niet op wachten en met je eigen team of steunpunt aan de slag? Ook In Company sessies zijn mogelijk. Stuur een mail naar info@mantelzorgmetbeleid.nl en we bespreken samen de wensen en mogelijkheden! Mantelzorg met Beleid biedt ook andere trainingen voor professionals: Professionals | Mantelzorg met beleid
Geraadpleegde bronnen afkomstig van Phoenix Opleidingen: Welkom – Phoenix Opleidingen