Hoort aansprakelijkheid ook bij een gelijkwaardige samenwerking in de zorg?

In dit artikel een nadere beschouwing over wat we eigenlijk verstaan onder een ‘gelijkwaardige samenwerking’ tussen professionele zorg en informele zorg. Op welke aspecten van samenwerken heeft dit betrekking en bedoelen we daar dan ook de aansprakelijkheid mee?

Het scenario met de hoogste baten

De noodzaak van informele zorg is de afgelopen jaren steeds groter geworden en zal ook in de toekomst blijven groeien. Er is (bijna) niemand meer die durft te beweren dat de tekorten in de professionele zorg zullen verdwijnen met andere oplossingen alléén, bijvoorbeeld zorgtechnologie. Of het werken in de zorg aantrekkelijker maken en hogere lonen bieden. Daarvoor is de zorgkloof te groot, met het oog op de nog altijd toenemende vergrijzing die zijn piek pas kent rond 2040. Het stijgende aantal zzp’ers in de zorg, vergroot alleen maar de toch al de pan uitrijzende zorgkosten, dus steeds meer zorgorganisaties willen hier de rem op.

Ondanks dat er nog veel maatschappelijke discussie over is, staat de uitkomst voor onze overheid, zorginstanties, adviesraden en de uitvoerende zorgorganisaties wel zo ongeveer vast. Het scenario met de hoogste baten versus laagste kosten lijkt toch meer inzet van informele zorg te zijn. Lees: familie, mantelzorgers, het hele sociale netwerk. De tijd dat je hulpbehoevende vader of moeder naar het bejaardenhuis ging en je verder weinig omkijken meer had, is écht voorbij. Of dat de thuiszorg alles uit handen nam en je alleen nog maar langs hoefde te komen voor de gezelligheid. Anno 2023 ondenkbaar.

Beleid uitdragen en uitvoeren

Professionele zorg en familie/mantelzorgers moeten gelijkwaardig gaan samenwerken, dát is het credo van vandaag de dag. Het klinkt tamelijk eenvoudig, maar de realiteit is dat veel zorgorganisaties hiermee worstelen. Een visie en beleid rondom informele zorg vormgeven is soms al best een uitdaging. Vervolgens moet men de (nieuwe) wijze van samenwerken en verwachtingen rondom inzet van familie en mantelzorgers ook actief gaan communiceren. De cliënt en zijn netwerk hebben het recht om op voorhand te weten hoe het eraan toe gaat en wat van hen verwacht wordt. En dan de operationele uitrol op de werkvloer: hoe gaat dat gelijkwaardig samenwerken tussen de zorgteams en informele zorg dan concreet in z’n werk?

Juridische aspecten en aansprakelijkheid

In de trainingen en verdiepingssessies die ik geef m.b.t. beleid informele zorg, merk ik dat ook de juridische kant van het verhaal een ding is. Oftewel: de aansprakelijkheid. De simpele versie zit zo: een zorgaanbieder is formeel niet verantwoordelijk voor het handelen van een mantelzorger. Zorgaanbieders hebben wel een zogeheten bijzondere zorgplicht ten opzichte van hun cliënten. Dit houdt bijvoorbeeld in dat hij tekortkomingen bij de uitvoering van mantelzorg signaleert en zich inzet om deze te voorkomen dan wel te verhelpen.

Het wordt al wat ingewikkelder als het gaat om zogenaamde voorbehouden handelingen. De Wet BIG verbiedt onbevoegden om beroepsmatig voorbehouden handelingen uit te voeren. De beperking tot beroepsmatig handelen maakt het mogelijk dat de cliënt of familie voorbehouden handelingen uitvoert. Mantelzorgers verrichten hun taken immers niet beroepsmatig.

Tot zover ook nog juridisch helder. De kwestie aansprakelijkheid begint vaak discussie op te roepen wanneer het niet meer helemaal duidelijk is of iemand nu beroepsmatig handelt of niet. Hoe zit dat bij een bevoegd bekwaam mantelzorger? Wanneer bepaalde inzet een terugkerend/repeterend karakter heeft, de inzet op verzoek van de zorgorganisatie plaatsvindt (en dus niet op eigen initiatief van de mantelzorger), of er een bepaalde beloning tegenover staat, dan beginnen er langzaam aanwijzingen te ontstaan die naar beroepsmatig handelen neigen. En is iemand dan nog wel mantelzorger of eerder een vrijwilliger?

Zou gelijkwaardigheid in de basis ook niet moeten gelden voor de randvoorwaarden?

Gelijkwaardigheid in de randvoorwaarden

Tijdens de verdiepingssessies op dit specifieke thema komt duidelijk naar boven dat het aansprakelijkheidsrecht zorgaanbieders wat terughoudend maakt ten aanzien van werkzaamheden van mantelzorgers. In het bijzonder wanneer men meent aansprakelijk te zijn voor alles wat onder het dak van zijn instelling gebeurt. Als sessieleider zie ik het ook als mijn taak om boven water te krijgen wat in de onderstroom blijft borrelen. Want waarom is het precies uitzoeken van de juridische aansprakelijkheid nou zo belangrijk? Wanneer je probeert niet meteen in termen van geld te denken, zou je vanuit moreel oogpunt als zorgorganisatie dan niet gewoon de verantwoordelijkheid willen nemen voor zowel je zorgprofessionals als de informele zorgverleners?

We zeggen dat zij gelijkwaardig moeten en kunnen samenwerken. Zou dat in de basis dan ook niet moeten gelden voor de randvoorwaarden? Wanneer een mantelzorger een handeling uitvoert die anders door een professional gedaan zou worden, kunnen we dan moreel gezien zeggen “ja maar jij bent zelf aansprakelijk want wij zijn alleen aansprakelijk voor onze eigen mensen”. Is dát wat we verstaan onder gelijkwaardigheid? De ene krijgt ervoor betaald en de andere niet, maar moet wél zelf het risico dragen. Het inzetten van informele zorg zou in mijn optiek juridisch gezien een stuk minder spannend zijn en veel discussie rondom recht en aansprakelijkheid voorkomen, wanneer de zorgaanbieder elk familielid of mantelzorger die structureel meehelpt in het zorgproces van een soort ‘vrijwilligerscontract’ voorziet.

Gelijkwaardig samenwerken is pas écht gelijkwaardig als dezelfde monniken dezelfde kappen dragen. Uw reacties zijn welkom onder dit artikel. Uiteraard kunt u ook een bericht sturen naar info@mantelzorgmetbeleid.nl of via het contactformulier op de website.

—

_{*De juridische informatie is ontleend aan de brochure van Actiz.}